Gorzkie Żale to wyjątkowe polskie nabożeństwo wielkopostne, które poza Polską jest mało znane, z wyjątkiem środowisk polonijnych. Składa się z pieśni opowiadających o Męce Pańskiej, śpiewanych w kościołach w niedziele Wielkiego Postu. Jego początki sięgają przełomu XVII i XVIII wieku. 

Tradycja rozważań nad Męką Chrystusa istniała już dużo wcześniej, a w XVIII wieku wciąż popularne były misteria pasyjne. Jednak barokowa religijność, skupiona na emocjonalnym i osobistym przeżywaniu cierpienia Jezusa, wymagała nowych form modlitwy. Nabożeństwo miało nie tylko opowiadać o biblijnych wydarzeniach, ale również pomagać wiernym w ich głębszym przeżywaniu.

Kto jest autorem Gorzkich Żalów?

Za autora Gorzkich Żalów uważa się ks. Wawrzyńca Stanisława Benika CM, kapłana z warszawskiego kościoła Świętego Krzyża. W 1707 roku wydał on modlitewnik zatytułowany „Snopek Myrry z Ogroda Gethsemańskiego”, który uznaje się za początek nabożeństwa. Początkowo używano jego pełnej, barokowej nazwy, ale z czasem uproszczono ją do pierwszych słów pieśni – „Gorzkie żale przybywajcie…”. Do dziś zachowano oryginalny staropolski język tekstów.

Powstanie tego nabożeństwa było odpowiedzią na potrzebę dostosowania modlitw do zrozumienia ludu, ponieważ tłumaczone z łaciny pieśni bywały dla niego trudne. Misjonarze pracujący przy kościele Świętego Krzyża sami ułożyli nowe pieśni, lepiej oddające ducha ówczesnej religijności. Struktura Gorzkich Żalów wzorowana jest na porannej modlitwie brewiarzowej – Jutrzni. 

Gorzkie Żale szybko się rozpowszechniły dzięki działalności Misjonarzy św. Wincentego á Paulo, którzy prowadzili misje i rekolekcje w całym kraju. Już w XIX wieku nabożeństwo było powszechnie odprawiane w kościołach polskojęzycznych. Jego forma liturgiczna została ustalona przez ks. Benika – odprawiano je po głównej Mszy lub Nieszporach. W XVIII wieku dodano wystawienie Najświętszego Sakramentu, kazanie pasyjne i procesję. 

Nabożeństwo Gorzkich Żali składa się z trzech części poprzedzonych Pobudką. Każda część składa się z: Intencji, Hymnu, Lamentu duszy nad cierpiącym Jezusem oraz Rozmowy duszy z Matką Bolesną. Treść śpiewów dotyczy poszczególnych etapów cierpienia Chrystusa: od modlitwy w Ogrojcu aż do skonania na Krzyżu. Tekst całości jest rymowany, co ułatwia jego przyswojenie, zapamiętanie i wyśpiewanie. Pobudka często nazywana jest też Zachętą. Ma na celu rozbudzenie kontemplacji nad cierpieniem Zbawiciela. Jest to bardzo piękny i poetycki tekst, w którym prosimy Boga o przenikający żal, rozpalający nasze serca.

Średniowieczne melodie

Melodia tego nabożeństwa oparta jest na polskich, starych pieśniach pasyjnych („Jezusa Judasz przedał” czy „Rozmyślajmy dziś wierni chrześcijanie”) oraz na średniowiecznych melodiach obowiązujących w liturgii. Duża popularność nabożeństwa oraz brak konsekwencji w odwzorowaniu oryginalnej melodii spowodowały jej wielkie zróżnicowanie.

Powstało wiele wariantów melodycznych oraz wersji lokalnych. Mimo prób ujednolicenia melodii i zapisu w diecezjalnych śpiewnikach, do dziś w wielu parafiach melodie poszczególnych części Gorzkich Żali bardzo różnią się od pierwotnych. 

Istotnym elementem, który dziś trochę się zatraca, to pierwotna, dialogowana forma Gorzkich Żali. Kościół tak często podkreśla kluczową rolę dialogu. Śpiewy, które w liturgii mają pierwszeństwo wobec innych to właśnie tzw. dialogi z ludem. Liturgia godzin od wieków jest śpiewana w formie dialogowanej. Obecnie wiele mówi się także o dialogu ekumenicznym. Pismo święte w wielu miejscach ukazuje nam potrzebę i wartość osobistego dialogu Boga z człowiekiem – modlitwę.

Rozmowa duszy z Matką Bolesną. Tak jak modlitwy brewiarzowe są śpiewane z podziałem na dwa chóry, tak samo i tutaj  mamy do czynienia z dialogiem. Kobiety śpiewają 1, 3, 5 zwrotkę, a mężczyźni 2, 4, 6. Rozmowa, w której wysoki, donośny, przenikliwy, płaczący chór składający się z głosów żeńskich wypowiada słowa Maryi ubolewającej nad Męką Syna i niski, spokojny, dający oparcie, wyrażający troskę, współczujący i współcierpiący głos męski – wypowiada słowa Duszy, czyli wiernych. Taki dialog uzmysławia nam i daje głębsze wyobrażenie, jakbyśmy sami uczestniczyli w Męce Zbawiciela i odtwarzali te wydarzenia, będąc ich naocznymi świadkami. To jeszcze bardziej podkreśla emocjonalny i obrazowy charakter tego nabożeństwa. 

wAkcji24.pl | Kultura | Maria Nicińska | zdjęcia: Kościół św. Krzyża w Warszawie, w którym w 1707 po raz pierwszy odprawiono nabożeństwo Gorzkie Żale, na obrazie Bernarda Belotta, Pietà, Michał Anioł, bazylika św. Piotra na Watykanie Wikipedia| 22.03.2025